Ciekawe i oryginalne były okoliczności powstania i odsłonięcia tego pomnika. Przewodniczącym Komitetu Budowy Pomnika był Henryk Sienkiewicz, który zamówił projekt u słynnego rzeźbarza Cypriana Godebskiego, mieszkającego wówczas w Paryżu.
Wszystko to działo się w czasach, gdy Polski praktycznie nie było. Carskie władze – o dziwo!- zgodziły się na odsłonięcie pomnika i to w bardzo eksponowanym miejscu. Po wstąpieniu na tron Mikołaja II namiestnikiem cara w Warszawie został rosyjski arystokrata, książę Aleksander Bagration-Imeretyński, bardziej ugodowo nastawiony do Polaków. Jak łatwo się domyślić, dopomogły w tym także solidne argumenty finansowe. W komitecie budowy pomnika znalazł się znany bankier i filantrop – Hipolit Wawelberg, który bardzo hojnie wsparł tę akcję finansowo. Wieść gminna niesie, iż Wawelberg zainwestował w dzieło powstania pomnika Wieszcza niebagatelną kwotę 30.000 rubli, z czego ponoć spora część poszła na łapówki dla carskich urzędników. Warunkiem upamiętnienia Wieszcza było: żadnych przemówień i manifestacji.
Projekt powstania pomnika zrealizowany został, jak na owe czasy, w błyskawicznym tempie. Rozmowy o pomyśle rozpoczęły się w lutym 1897 roku. 8 maja 1897 r. Cyprian Godebski przedstawił projekt, który podczas swojej wizyty w Warszawie zaaprobował car Mikołaj II Romanow. Już 27 września 1897 roku gipsowy model posągu został zatwierdzony i władze wydały zgodę na postawienie pomnika.
Odlew został wykonany w zakładzie Filipa Lippiego w Pistoi, we Włoszech, cokół wykuto z włoskiego granitu przywiezionego z kopalni Innocentego Pirovano w Baveno nad jeziorem Lago Maggiore. Ozdoby z brązu zamontowane na dole pomnika, wykonano w warszawskiej pracowni Braci Łopieńskich.
Pomnik odsłonięto 24 grudnia 1898 roku, dokładnie w 100-letnią rocznicę urodzin Poety.
W zupełnej ciszy. Odegrano jedynie fragmenty z „Halki”. Czas przewidziany na mowę Henryka Sienkiewicza odmilczano.
Na uroczystość odsłonięcia wydawane były bilety. Władze carskie ograniczyły liczbę osób uprawnionych do uczestnictwa do 12 tysięcy, a obserwować z oddali przybyło jeszcze więcej. Tłumy wypełniły całą przestrzeń między Kolumną Zygmunta a pomnikiem Kopernika.
W odsłonięciu pomnika wzięli oczywiście udział pomysłodawcy, w tym rzecz jasna Henryk Sienkiewicz, a także Maria Gorecka – córka Adama Mickiewicza, i twórca pomnika – Cyprian Godebski. Obecnie byli też carscy oficjele: prezydent miasta, generał-major Mikołaj Bibikow i płk Aleksander Lichaczow – oberpolicmajster miasta Warszawy. Ulic wylotowych pilnowały patrole kozackie, a okolice pomnika obserwowała policja.
W czasach carskich pomnik stał na wprost dawnego pałacu Wesslów, później tzw. Poczty Saskiej. W chwili odsłonięcia pomnika w pałacu mieściła się redakcja „Kuriera Codziennego” i „Tygodnika Ilustrowanego”.
Pomnik ustawiono na placu powstałym z wyburzenia budynków na terenie dawnej jurydyki Dziekanka, w miejscu fontanny, którą przeniesiono na Plac Bankowy. Fontanna była pięknym dziełem Leonarda Marconiego i częścią wodociągu stworzonego przez Henryka Marconiego. Na owe czasy nie była jednak jeszcze tak szacownym zabytkiem, jakim jest obecnie, więc nie było większego problemu z jej przeniesieniem. Trafiła zresztą w równie eksponowane miejsce – na Plac Bankowy, gdzie przetrwała, w całkiem niezłym stanie do zakończenia II wojny światowej.
Kompozycję otoczenia pomnika zaprojektowali Józef Pius Dziekoński i Władysław Marconi, a kunsztowne ogrodzenie w formie kutej z żelaza balustrady z motywami roślinnymi – Zenon Chrzanowski. Balustradę wykonano w znanej wówczas firmie odlewniczej Zielezińskiego.
W narożnikach ogrodzenia ustawiono dwuramienne latarnie i lampadery – żeliwne formy imitujące kształtem znicze. Schody i tarasy, z szarego granitu z kopalni Szczeniawskiego w Gniewaniu na Podolu, zbudowała warszawska fabryka Norblina.
W 1942 Niemców zdemontowali pomnik i wywieźli do Rzeszy. Po wojnie polska misja wojskowa odnalazła w Hamburgu m.in. głowę i fragment torsu. Kopię odlewu wykonał Jan Szczepkowski. Odtworzono także cokół i ogrodzenie. Był to trzeci pomnik przywrócony Warszawie po wojnie.
Ciekawie poradzono sobie z brakiem materiałów, do wykonania pomnika zużytkowano … głowę Goeringa. Do Polski trafił bowiem z Niemiec, wraz z kolejowym transportem dokumentów, fragment potężnego służbowego pomnika Goeringa.
Ponowne odsłonięcie pomnika Wieszcza, dokonane przez Bolesława Bieruta, nastąpiło 28 stycznia 1950, na zamknięcie jubileuszowego Roku Mickiewiczowskiego. Jednak otoczenie nie zostało wtedy jeszcze do końca odtworzone. Żeliwne znicze wokół pomnika powróciły do Polski dopiero w latach 80. XX wieku i wtedy to stanęły znów na swoim miejscu.
Pomnik Mickiewicza odegrał w historii Warszawy istotną rolę. Jego lokalizacja i wymowa prowokowały do wystąpień politycznych. Po wojnie stanął na wprost … Prokuratury Generalnej, która zajęła odbudowany budynek dawnej Poczty Saskiej.
To tu właśnie odbyła się słynna demonstracja studentów w 1968 r. w proteście przeciw decyzji ówczesnych władz (na żądanie ambasady ZSRR) o zakazie grania „Dziadów” Mickiewicza” w reżyserii Kazimierza Dejmka.
Warto wspomnieć, że w Warszawie mamy jeszcze dwa pomniki Adama Mickiewicza. Jeden – monumentalny, socrealistyczny, przy wejściu głównym do Pałacu Kultury i Nauki, odsłonięty w 1955. Drugi – popiersie patrona szkoły na terenie L.O. im. Adama Mickiewicza, ja Saskiej Kępie, odsłonięte w 2000 r.
Opracowanie: Liliana Kołłątaj
Zdjęcia współczesne: Liliana Kołłątaj
Zdjęcia archiwalne: archiwum internetowe (m.in. Fotopolska.eu, Polona.pl)
Podoba Ci się ten artykuł? Będzie mi bardzo miło, jeżeli zostawisz ślad Twojej wizyty w postaci komentarza lub polubienia i zostaniesz stałym czytelnikiem tego bloga.
Możesz także zasubskrybować bloga i otrzymywać bezpośrednio na swoją skrzynkę pocztową informacje o nowych artykułach oraz o terminach spacerów historycznych i przyrodniczych, rajdów i wycieczek Klubu Globtrotera.
Klub Globtrotera Warszawa 