ULICA, KTÓRA JEST I KTÓREJ NIE MA

Nalewki…

To taka magiczna nazwa ulicy. Od razu kojarzy się z gwarem, tłumem sprzedających i kupujących, z pejsami i zapachem czosnku, a przede wszystkim z przedwojenną Warszawą.

We współczesnej Warszawie po dawnych Nalewkach pozostały ledwo widoczne ślady…

Na aktualnym planie Warszawy znajdziemy wprawdzie niewielką uliczkę o tej nazwie.
Tyle tylko, że współczesna ulica na Muranowie, odchodzącą od Zamenhofa, nie ma kompletnie nic wspólnego z przedwojennymi Nalewkami. Nigdy, nawet mały fragment tej przedwojennej tamtędy nie prowadził.
W dodatku obecne Nalewki to odcinek przedwojennej Gęsiej, która zaczynała się w tym miejscu, a kończyła przy Okopowej. Zatem nie ma żadnego uzasadnienia dla nadania takiej nazwy temu kawałkowi przestrzeni na nowym osiedlu, powstałym całkowicie w latach powojennych. Kto i dlaczego zadecydował o takiej lokalizacji? Dziś już trudno ustalić.

Dla porównania poniżej plan z I połowy XX wieku, z dawnym przebiegiem Nalewek.
Przy okazji wypada wspomnieć, skąd wzięła się nazwa ulicy. Wielu osobom nasuwają się tu skojarzenia alkoholowe.😉 Poniekąd coś w tym jest, jako że ma ta nazwa związek z nalewaniem płynu. Tyle że nie alkoholu, a wody i nie do flaszek, a do zbiorników i wiader. Niegdyś był tu gościniec biegnący na północ, częściowo wzdłuż rzeczki zwanej w XV w. Bełczącą, a później Naliwką lub Nalewką. Znajdowały się tu źródła i zbiorniki wodne zwane nalewkami, z których drewnianymi rurami prowadzono wodę do Starej Warszawy.

Z przedwojennego przebiegu Nalewek pozostał niewielki fragment, może 100 metrów, a może nawet mniej – obok Arsenału, czyli obecnego Muzeum Archeologicznego. A na tym kawałku kilkadziesiąt metrów oryginalnych, „carskich” torów tramwajowych, które jakimś cudem przetrwały sprzed I wojny światowej.
Ale próżno było szukać tam tabliczki z przedwojenną nazwą. Po wojnie ten fragment dawnych Nalewek przez wiele lat nosił nazwę ulicy Bohaterów Getta. Zważywszy, że Nalewki były ulicą praktycznie w 100% żydowską, powiedzmy, że ma to sens, ale do dawnej nazwy miało się nijak. 

 

Ostatnio, od 2019 roku, nazwę tego zachowanego fragmentu zmieniono i obecnie mamy tam  Stare Nalewki. Cóż, nie pozostało nic innego, jak uwzględnić aktualne status quo, że półtora kilometra dalej istnieje już dość dawno „przeprowadzona” ulica o nazwie Nalewki, choć jej umiejscowienie z historycznym przebiegiem nie ma nic wspólnego.

Warto przypomnieć, że w pierwszej połowie XX wieku Nalewki były miejscem o największym nagromadzeniu sklepów w Warszawie. Znajdowały się tu warsztaty rzemieślnicze, sklepy, domy handlowe, punkty usługowe i księgarnie.

Już w 1913 roku na przestrzeni niecałego kilometra działało 329 placówek handlowych różnych branż, a tuż przed II wojną światową można się było doliczyć tam około 1000 firm.
Z braku miejsca od frontu część z nich miała lokale od strony ulicy, a część w oficynach kamienic od strony podwórek.
Na Nalewkach życie tętniło od rana do wieczora, interesy i transakcje robiono w sklepach, w bramach, na ulicy.

Varsavianista Jerzy Majewski tak opisuje przedwojenne Nalewki.

„W 1939 r. w jednej tylko kamienicy pod numerem 33 znajdowały się: pakownia towarów Aronowicza, wyroby kościane Joela Bajcza, hurtownia szkła Apelblata, dom sprzedaży przędzy bawełnianej Borenszteina, cztery biura ekspedycyjno-przewozowe: Borychowskich, Gelbluma, Glezina i braci Jastrząb. Do tego trzy sklepy z kajetami, księgami buchalteryjnymi i materiałami piśmiennymi Izraela Glaszmita, Szyi Cukier i Kornbluma, magazyn sprzedaży etykiet i dodatków dla przemysłu cukierniczego Rabinowicza, skład miedzi Rotenberga, sklep skór, galanterii i wyrobów metalowych Silmana, skup surowych skórek Pentelki, wytwórnia obuwia Chaskiela Lipy Ostroga, wytwórnia pończoch Zenit, pracownia skrzyń Wandela i Wurcela, wędliniarnia Moszka Kornbluma i wreszcie kawiarnia Wajnberga. A to tylko te, które miały własny telefon – więc ich nazwy zachowały się w przedwojennych książkach telefonicznych. Nie liczymy więc maleńkich zakładów szewskich, sklepików spożywczych, mikroskopijnych wytwórni mieszczących się kątem w mieszkaniach.”

Atrakcyjność handlowa tego miejsca sprawiła, że powstał tam nawet, jeszcze przed I wojną światową, ogromny dom towarowy – słynny Pasaż Simonsa, na który składały się dwa budynki, usytuowane przy skrzyżowaniu z Długą, na wprost Arsenału. Miały tam swoje siedziby nie tylko sklepy i hurtownie, ale także różne biura i firmy.
To właśnie w tym rejonie 26 marca 1943 roku odbyła się brawurowa akcja pod Arsenałem, przeprowadzona przez Szare Szeregi w celu uwolnienia więźniów przewożonych z Alei Szucha na Pawiak, wśród których był Janek Bytnar – „Rudy”.
Pasaż Simonsa zniszczony został częściowo już podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 r. Spłonął od bomb zapalających, które spadły na gmach frontowy na rogu Nalewek i Długiej. Ruiny rozebrano w latach wojny, pozostawiając  siedmiopiętrowy żelbetowy fragment budynku  przylegający do Nalewek. Podczas Powstania Warszawskiego stał się on redutą powstańczą, bronili go żołnierze z Batalionu „Chrobry I”.  Ostatecznie runął 31 sierpnia 1944 roku, po bombardowaniu z samolotu niemieckiego, grzebiąc w swych ruinach ponad 200 osób, w 120 żołnierzy batalionu Chrobry I.  Szczątki większości z nich spoczywają tam do dziś, pod zwałami cegieł i ziemi, gdyż po wojnie udało się ekshumować tylko część ciał.

Ostatnio wiele razy podnoszony był temat odbudowy Pasażu, powstawały projekty i wizualizacje. Do tej pory pozostaje to jednak w sferze planów. Nie przeszkodziło to w zbudowaniu dwóch apartamentowców na sąsiedniej działce, tuż obok miejsca wojennej tragedii. Wprawdzie nie dokładnie w tym samym miejscu, bo działka częściowo pokrywa się z terenem zajmowanym przez Pasaż Simonsa, ale nie w tej części, w której utworzono redutę powstańczą. Przed rozpoczęciem budowy przeprowadzono gruntowne badania terenu. Znaleziono tam fragmenty ceramiki z XVIII i XIX wieku, ale żadnych ludzkich szczątków.

II wojna światowa niestety położyła kres nie tylko Pasażowi Simonsa, ale całym Nalewkom tętniącym handlem i życiem. Już na samym początku wojny, we wrześniu i październiku 1939 całkowicie zmienił się obraz ulicy.

Później prawie całe Nalewki znalazły się w obrębie getta. Tam też, nieopodal wejścia do Ogrodu Krasińskich, od momentu utworzenia getta, znajdowała się jedna z jego bram. Przesunięta została później do zbiegu ulic Świętojerskiej i Nalewek. Miejsce to upamiętniono jednym z pomników muru getta.

Zerknijmy na jeszcze jeden widok z Nalewek . To spojrzenie od strony ulicy Świętojerskiej w kierunku Arsenału. Józef Szermentowski namalował ten obraz w 1854 r.

Dziś sceneria tego miejsca jest kompletnie inna. Zachował się tylko widoczny na trzecim planie budynek Arsenału. Obecnie w tym miejscu rozciąga się park z pomnikiem bitwy o Monte Casino, reliktem przedwojennych torów tramwajowych i wybiegiem dla psów. A na obrzeżu obrazu po prawej stronie, tuż za kamienicami biegnie powojenna ulica Nowotki, przemianowana później na Andersa. Jedyny budynek, który przetrwał do dziś to Arsenał.
Na obrazie zwraca uwagę gmach z wieżą. To zabudowania I oddziału straży pożarnej u zbiegu Nalewek i Nowolipek. Budynek powstał w 1767 r. według projektu Jakuba Fontany. Początkowo przechowywano tam wozy konne i narzędzia do brukowania i remontów ulic.
W 1814 r. ulokowano w budynku koszary dla żołnierzy Artylerii Konnej Królewsko-Polskiej, powracających z Francji. Po 1834 r. północną część przeznaczono na siedzibę powołanej 1 stycznia 1835 Komendy Warszawskiej Straży Ogniowej i I Odziału WSO. Pomieszczenia od południa pozostawiono dla wojska. Wówczas też dobudowano wieżę obserwacyjną (zwaną czatownią lub dostrzegalnią), którą rozebrano w 1930 r.

W 1936 roku Komenda WSO przeniosła się do nowo wybudowanego budynku przy Polnej 1, a na Nalewkach pozostał oddział Straży Ogniowej. Strażacy użytkowali budynek przez ponad 100 lat, do roku 1944, gdy został zniszczony w trakcie walk Powstania Warszawskiego.

Resztki gmachu rozebrano po wojnie w związku z wyrażeniem nowej ulicy, nazwanej pierwotnie imieniem Marcelego Nowotki (obecnie gen. Andersa). Powojenny trakt komunikacyjny nie pokrył się z dawnymi Nalewkami, przeciął wiele fragmentów przedwojennych ulic i zupełnie zmienił układ urbanistyczny tej okolicy.

Po kwietniu i maju 1943 roku, po wybuchu, upadku i stłumieniu powstania żydowskiego, Nalewki zamieniły się w pustynię pokrytą tonami gruzu.

Co mamy współcześnie w miejscu najruchliwszej przedwojennej ulicy? Kawałek trawnika, kawałek bruku i wspomnianych wyżej fragment carskich torów tramwajowych…

Jedyny zachowany budynek to gmach Arsenału, w którym mieści się obecnie Muzeum Archeologiczne.

Odbudowany gmach Arsenału nie jest jednak wierną rekonstrukcją budowli z lat międzywojennych. Za to na jego ścianie wisi obecnie tabliczka z nazwą ulicy: Stare Nalewki, a pomnik od strony skweru przy ulicy Długiej upamiętnia akcję AK.

Przetrwała też barokowa brama do Ogrodu Krasińskich z fragmentem ogrodzenia i murku, otaczającego park od strony dawnych Nalewek. Natomiast żeliwne ogrodzenie i kratę w barokowej bramie zdjęto po 1945r. i obecnie mamy tam rekonstrukcję parkanu.

Po Pasażu Simonsa pozostał ślad w postaci nazwy przejścia z ulicy Długiej w stronę Ogrodu Krasińskich. W tymże Ogrodzie upamiętniono pomnikiem wydarzenia z końca sierpnia 1944 roku. Częścią pomnika stały się resztki żelbetowej konstrukcji i fragmenty podmurówki gmachu.

Wspomnienie o powstańcach, którzy zginęli podczas bombardowania Pasażu Simonsa pojawia się też w postaci niewielkiej tablicy na ścianie bloku mieszkalnego przy trasie W-Z (Al.Solidarnosci 66), od strony ulicy Długiej. Wprawdzie nie jest to faktyczna lokalizacja dawnego obiektu, ale bliskie sąsiedztwo nieistniejącego gmachu.

---

---

Podoba Ci się ten artykuł? Będzie nam bardzo miło, jeżeli zostawisz ślad Twojej wizyty w postaci komentarza lub polubienia i zostaniesz stałym czytelnikiem tego bloga.

Możesz także zasubskrybować bloga i otrzymywać bezpośrednio na swoją skrzynkę pocztową informacje o nowych artykułach oraz o terminach spacerów historycznych i przyrodniczych, rajdów i wycieczek Klubu Globtrotera.

---